“Organik Bağ” ve “Tüzel Kişilik Perdesinin Kaldırılması” Kavramlarının İstihkak Davası Bakımından Önemi Nedir?

“Organik Bağ” ve “Tüzel Kişilik Perdesinin Kaldırılması” Kavramlarının İstihkak Davası Bakımından Önemi Nedir?

Yargıtay, istihkak prosüdürü bakımından organik bağ içerisinde bulunan tüzel kişilikler arasında alacaklının alacağını almasını engellemeye yönelik işlemlere müsaade etmemektedir. Yargıtay, bu konuda organik bağ kriteri üzerinden hareket etmekte ve organik bağın mevcut olduğu hallerde istihkak iddiasına zemin hazırlayan işlemlerde bir muvazanın bulunduğunu kabul etmektedir[1]. Bu nedenle ne zaman organik bağın bulunduğu ve kriterleri önem arz etmektedir. Organik bağ kavramı her somut olayın özelliklerine göre değerlendirilen, net bir tanımı olmayan kavramdır. Yargıtay, alacaklıyı zarara uğratmaya yönelik borçlu ile üçüncü kişiler arasındaki hukuki, iktisadi, hısımlık ilişkilerini organik bağ olarak nitelendirmektedir[2]. Alacaklıya zarar verici işlemler yapan borçlu ile tüzel kişinin yönetimi arasında bir akrabalık ilişkisinin bulunması organik bağ açısından önem taşımaktadır. Tüzel kişinin hukuken önem taşıyan durumu bilmesi veya bilmesi gerekmesi tüzel kişinin veya ortağın yaptığı işlemin diğerine izafe edilmesine neden olur (İİK m.279/2,m.280/1)[3].

Tüzel kişilik perdesinin kaldırılması ve organik bağın tespiti noktasında önem taşıyan kritelerden biride mal varlıklarının ve alanların birbirine karışmasıdır. Malvarlıklarının (alanların) birbirine karışması, özellikle yapılan işlemin ana şirket ya da yavru şirketten hangisi tarafından yapıldığı konusunda bir ayrım yapmanın mümkün olmadığı halleri ifade etmektedir[4].

İstihkak davası bakımından haczin tatbiki sırasında haciz yapılan adresin borçlu dışında başka şahıslarada aitmiş gibi görünmesi durumunda bu şahıslar arasında organik bağ bulunduğunu Yargıtay kabul etmiştir[5].

Belirtmek gerekir ki, tüzel kişilik perdesinin kaldırılması sadece bir eda davası ile bir alacaktan ötürü borçlu olmayan bir şirketin sorumlu kılınmasına sebep olmaz. Bu teori aynı zamanda bir “savunma yolu” olarak somut olayla sınırlı kalmak üzere iddia sahibine (davacıya) karşı da ileri sürülebilir. Dürüstlük kuralında (TMK m. 2) kurumsal temelini bulduğu kabul edilen tüzel kişilik perdesinin kaldırılması teorisi, uygulamada genellikle bir sorumluluk sebebi olarak kullanılmaktadır. Dürüstlük kuralının uygulanmasında olduğu gibi, davacı tarafından bu teori, davalı şirketleri belirli bir alacaktan ötürü sorumlu tutmak için kullanılacağı gibi, davalıda kendisine karşı ileri sürülen bir talep hakkını bu teori uyarınca geçersiz kılabilir[6].

Diğer taraftan, tüzel kişilik perdesinin kaldırılması savunma yolu olarak ileri sürülürken, ilgili şirketlere karşı davalının ayrıca dava açması gerekli değildir. Aralarında tüzel kişilik perdesinin kaldırılması gereken şirketlerden birinin ileri sürdüğü talep hakkına karşı somut olayda hakları ihlal edilen davacı söz konusu teorinin uygulanmasını talep edebilir. Buna karşılık, tüzel kişilik perdesinin kaldırılması yoluyla, başka bir şirketin borcundan dolayı gerçek veya tüzel şirketin (yani, perdenin arkasında yer alan / tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesini kötüye kullanan) sorumlu tutulabilmesi ve bu şirkete karşı bir eda hükmü alınabilmesi için aralarında organik bağ bulunan bu şirketlerin hepsine karşı dava açılması gerekmektedir. Fakat belirttiğimiz gibi, söz konusu teorinin savunma yolu olarak davalı tarafından kullanılmasında ilgili şirketlere karşı dava açılması zorunlu değildir. Yani alacaklı borçlu ve üçüncü kişiler arasında tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesinin kötüye kullanıldığı ve organik bağ bulunduğu iddiasında ise borçlunun organik bağ içerisinde bulunduğu şirketleri de taraf göstererek dava açması gerekir.

Tüzel kişilik perdesinin kaldırılması için tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesi kötüye kullanılmalıdır. Bu kötüye kullanım için tüzel kişiler ile hukuki olarak kendisinden bağımsız bazı gerçek veya başka tüzel kişiler arasında belirli bir ilişkinin ve yapının varlığı gerekir. Öz kaynak yetersizliği, yabancı yönetim ve malvarlıklarının karışması bu ilişkilerde aranan temel modellerdir. Borçlu ile üçüncü kişi arasında bir ayniyetin olması veya her iki şahsın yöneticilerinin aynı olması tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesinin kötüye kullanılmasına imkân tanımaktadır[7].   

Takdir edileceği üzere, ticari hayatta ekonomik açıdan kötüleşen bir şirket kredi gücünü kaybetmeye ve dolayısıyla bankalar ile ilişkileri kötüleşmeye ve ilgilendiği piyasadan mal tedarik etmede güçlükler yaşamaya başlar. Böyle bir durumda, Türk işletmecilerinin başvurduğu önemli pratik çözümlerden biri de, yeni şirketler ile banka ve piyasaların karşısına taze bir şekilde çıkmak olur. Genelde sıkıntıda bulunan şirket ile yeni şirketin yöneticileri ve ortakları da aynı kişilerden oluşur.

Şunu belirtmek gerekir ki, aynı sermaye grubuna bağlı olan kardeş şirketler, pi-yasanın farklı alanlarda faaliyet göstermek üzere kurulabilir. Başka bir ifadeyle şirketler topluluğu oluşumu hukuk düzeni tarafından ilke olarak meşru görülen bir yapıdır. Ancak bir sermaye oluşumunun, farklı şirketler kurması somut olayda olduğu gibi üçüncü kişiler açısından zarar verici sonuçlar doğurabilir. Bu sonuçlar hakkaniyete aykırılık taşıyorsa, tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesinin ileri sürülmesi hakkın kötüye kullanımı teşkil edecektir. Bu noktada önemli olan husus, şirketler arasında oluşturulan modelin (yapının) somut olayda üçüncü kişiler aleyhine kullanılması oluşturmaktadır. Şirketleri yöneten kişiler başlangıçta kötüniyetli olarak hareket etmese dahi; bunlar sonradan ortaya çıkan özkaynak yetersizlikleri ve bunların sonuçlarından kurtulmak için tüzel kişilik perdesinin arkasına çeşitli şekillerde gizlenilebilir[8].

Sağlıklı işleyen bir sermaye grubu, yeni yatırımlar yapmak için yeni şirketler kururken,  tam tersi durumda öz kaynak ve kredi yetersizliklerinden kurtulmak için yeni şirketler kurulmaktadır. Somut olayın özelliklerine göre şirketler arasındaki ilişkilerde tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesinin ileri sürülmesi TMK m. 2 anlamında hakkın kötüye kullanılması teşkil edebilir. Diğer bir ifadeyle tüzel kişilik perdesinin kaldırılması teorisinin savunma yolu olarak kullanılmasında, tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesinin ileri sürülmesi somut olayla sınırlı olmak üzere engellenmektedir.

Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, tüzel kişilik perdesinin kaldırılarak üçüncü kişiye karşı borçlunun borcu için bir sorumluluk sebebinin ileri sürülebilmesi için bu iki şahsın yargılamada davalı olarak bulunması gerekmektedir. Çünkü tüzel kişilik perdesinin kaldırılması yoluyla eda hükmü niteliğindeki bir sorumluluk hükmünün kurulabilmesi, aralarında tüzel kişilik perdesinin kaldırılacağı şirketlerin aynı davada davalı olarak yer almasına bağlıdır. Bu açıdan tüzel kişilik perdesinin kaldırılması teorisinin davacı lehine uygulanmasından, davalı konumunda bulunan şirketler arasında maddi hukuktan doğan zorunlu (mecburi) dava arkadaşlığı bulunmaktadır (HMK m.59). Bu şirketlerin tamamı davalı olarak gösterilmeden, başka bir şirketin borcunun söz konusu teori uyarınca davalı şirkete karşı eda hükmü çerçevesinde ileri sürülmesi mümkün değildir. Tüzel kişilik perdesinin kaldırılması, savunma yoluyla kullanılırken bütün şirketlerin yargılamaya dâhil edilmesi gerekmez iken, davacı bu teoriyi kullanarak bir eda hükmü elde etmek istiyorsa ilgili bütün şirketleri davalı olarak göstermelidir. Aksi halde taraf sıfatı (husumet) bulunmadığından açılan davanın reddi gerekir.

Perdeyi kaldırma teorisi ile tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesinin uygulanmasından son derece istisnai hallerde vazgeçilmektedir. Ancak belirli şirket yapılanmaları (modelleri) kullanılmak suretiyle, tüzel kişiliğin ayrılığı ilkesi üçüncü kişilere açıkça zarar vermek amacıyla kullanılıyor ve bu durumun kabulü hakkaniyet ilkesi gereği mümkün değilse TMK m. 2’de yer alan dürüstlük kuralı pozitif temel alınarak sadece somut olayla sınırlı olarak tüzel kişilik perdesi kaldırılabilir. Tüzel kişiliğin kaldırılarak sorumlu tutma ancak bir tüzel kişinin öz kaynak yetersizliği sebebiyle onun ortaklarına veya ortakları üzerinden diğer bağlı tüzel kişilere başvurulabilecek ikincil bir yoldur.

Bu teoriyi kullanan alacaklının, sorumluluk hakkında bir eda hükmü elde edebilmesi için aralarındaki ilişkide tüzel kişilik perdesinin kaldırılması talep edilen gerçek veya tüzel kişilerin davalı olarak gösterilmesi gerekir. Aksi halde bu davanın, taraf sıfatı yokluğundan reddedilmesi gerekir. Şunu da belirtmek gerekir ki, ancak eda hükmünün alınmasına gerek olmadığı durumlarda, davalıların tüzel kişilik perdesinin kaldırılması teorisini sadece savunma olarak kullanması mümkün olabilir. Fakat eda hükmü alınmak isteniyorsa, aralarındaki tüzel kişiliğin kaldırılması istenen kişilerin davalı sıfatını taşıması zorunludur.

Örneğin haciz esnasında borçlu sıfatını taşımayan üçüncü bir kişinin icra takibine dâhil edilerek, bu şirketin ticari kayıtlarında inceleme yapılması evrak aranması mümkün değildir. Direk borçlu ile üçüncü kişiler arasındaki ilişkiler çerçevesinde üçüncü kişilerin takip borçlusu yapılması söz konusu olamaz. İİK m. 80 uyarınca icra memurunun borçluya ait olan ya da alacaklı tarafından borçluya ait olduğu iddia edilerek haciz talebinde bulunulan adreste "haciz yapmak saikiyle" kilitli yerleri açma-açtırma yetkisi vardır. Ancak özellikle istihkak iddiasının bulunduğu durumlarda uygulamada alacaklı vekillerinin sırf delil toplamak amacıyla evrak araştırması talebinde bulundukları görülmektedir. Ancak bu talebin hiçbir yasal ve hukuki dayanağı yoktur. İcra ve İflas Kanunu’nda icra memuruna evrak araştırması yapma gibi bir yetki verilmemiştir. Buna ilişkin hiçbir özel hüküm de yoktur. Hacze gelinen adres borçluya ait ise veya üçüncü şahsa ait ancak alacaklı vekili haciz talep ediyor ise icra memurunun haciz talebini İİK m.82’deki haczolunamayacağı yazılı şeyler dışında reddetme yetkisi yoktur ve bu durumda da kapalı kilitli yerleri açtırma yetkisi vardır, İİK m.96,97,99. hükümleri doğrultusunda üçüncü şahsın istihkak beyanlarını ve ortada görünürde bulunan vergi kayıtları, fiş, fatura, kartvizit vs. belgeleri tutanağa geçirebilir. Ancak hiçbir durumda icra memurunun "evrak araştırması" yapma amacıyla kapalı yerleri açtırma, arama yapma gibi bir yetkisi yoktur. Ancak uygulamada buna aykırı işlemler yapıldığı görülmektedir. Yakın zamanda Adalet Bakanlığına icra memurunun haciz mahallinde evrak araştırma yetkisinin bulunup bulunmadığı konusunda İnegöl Cumhuriyet Başsavcılığı aracılığıyla görüş sorulmuş verilen cevabi yazıda İİK m.80’de belirtilen yetkilerin haciz esnasında istihkak iddialarının ispatına yönelik evrak ve belge araştırmasını kapsamadığı belirtilmiştir[9].