İstihkak Davasında İspat

İstihkak Davasında İspat

A. Genel Olarak

İstihkak davasının taraflar arasındaki menfaatler dengesine en uygun şekilde sonuçlandırılabilmesi, bu dava için kabul edilecek ispat kurallarına bağlıdır. Buna göre alacaklı, istihkak iddiasında bulunan üçüncü kişi ile borçlu arasındaki ilişkilere yabancıdır. Dolayısıyla alacaklı istihkak davasında ispat açısından korunmaz ise onun borçlu ile üçüncü kişi arasındaki hileli (muvazaalı) anlaşmaları ispat etmesi imkânsız olacak ve üçüncü kişilerin haklı menfaatlerini korumak için kabul edilmiş olan bu dava, kötüniyetli borçlular tarafından alacaklılardan mal kaçırmak için bir araç olarak kullanılabilecektir[1]. Buna göre, istihkak davasının çoğu kez borçlu ile anlaşan kötüniyetli üçüncü kişiler tarafından alacaklılara zarar vermek amacıyla açıldığını dikkate alan kanun koyucu, bu gibi hileli işlemlere karşı alacaklıları korumak amacıyla, bazı özel ispat hükümleri öngörmüştür[2]. Bu anlamda olmak üzere, istihkak davasında, ispat yükünün kime düşeceği, ispat yükü kendisine düşen kişinin bunun gereğini nasıl yerine getireceği (neleri, nasıl ispat edeceği) gibi hususlar düzenlendiği gibi; bu konuda alacaklı lehine bazı karinelere de yer verilmiştir[3].

B. İspat Yükü

İspat, istemin konusu ile ilgili hukuksal sonucu öngören hukuk normundaki olayların gerçekleştiği hakkında hakimde kanaat uyandırmak için girişilen bir inandırma eylemidir. Bir başka tanımlamayla hukuki anlamda ispat, bir iddianın veya vakıanın doğruluğu konusunda hakimi ikna etmeye yönelik bir faaliyettir[4].

Borçlunun elinde haczedilen mallar hakkında üçüncü kişi tarafından açılan istihkak davasında ispat yükü, davacı üçüncü kişiye düşer[5]. Söz konusu sonuca,  İcra ve İflas Kanunu’nun 97a maddesinin ikinci fıkrasını incelediğimizde ulaşmamız mümkündür. Madde, “istihkak davacısı malı ne suretle iktisap ettiğini ve borçlunun elinde bulunmasını gerektiren hukuki ve fiili sebep ve hadiseleri göstermek ve bunları ispat etmekle mükelleftir” şeklinde düzenlenmiş olup görüldüğü üzere, madde metninde “istihkak davacısı” denilmek suretiyle, ispat yükünün davacıya düştüğü açıkça belirtilmiştir.

Malın borçlunun elinde haczedilmesi durumunda davacı, istihkak iddiasında bulunan üçüncü kişi olduğuna göre, bu ihtimalde ispat yükü, üçüncü kişiye, yani davacıya düşecektir. Bu açıdan bakıldığında burada, ispat yükünün kanunla belirlendiği hallerden birinin mevcut olduğu da söylenebilir. İspat yükünün davacıya ait olmasının diğer bir gerekçesi, yine m.97a hükmünde yer almaktadır. Şöyle ki, m.97a,I hükmüne göre, “bir taşınır malı elinde bulunduran kimse onun maliki sayılır...Bu karinenin aksini ispat külfeti iddia eden kişiye düşer”. Burada, malın borçlunun elinde haczedilmesi ihtimalini incelediğimize göre, malı elinde bulunduran borçlu, onun maliki sayılacaktır[6]. Kanun koyucu burada borçlu ve dolayısıyla alacaklı lehine bir “adi kanuni karine” öngörmüştür. Bu karineden yararlanan davalı alacaklı, ispat yükü altında olmayacak (yani malın borçluya ait olduğunu ispat etmeyecek); aksine ispat yükü, istihkak iddiasında bulunup malın kendisine ait olduğunu iddia ederek istihkak davası açan davacı üçüncü kişiye düşecektir[7].

 

C. Karineler

1. İstihkak Davası Bakımından Kanunda Öngörülen Karineler

Yukarıda da belirttiğimiz üzere İcra ve İflas Kanunu’muzun m.97a/I hükmünde istihkak davası açısından, alacaklı lehine bazı karinelere yer verilmiştir. Gerçekten, istihkak davasında alacaklı, borçlu ile üçüncü kişi arasındaki ilişkilere yabancı olduğundan, onun, bu kişiler arasındaki ilişkileri bilebilmesi ve bunları ispat edebilmesi oldukça güçtür. Bu nedenle kanun koyucu, borçlunun kötüniyetli üçüncü kişilerle anlaşıp hacizden mal kaçırmalarını önleyebilmek amacıyla, alacaklı lehine bazı karineler getirmiştir. İcra ve İflas Kanunu’muzun m.97a,I hükmünde, üç adet karineye yer verilmiştir[8]. Bu karineler şunlardır;

aa. “Bir Taşınır Malı Elinde Bulunduran Kimse Onun Maliki Sayılır”

İcra ve İflas Kanunu m.97a/I hükmünün birinci cümlesine göre, “bir taşınır malı elinde bulunduran kimse onun maliki sayılır”. Burada, haczedilen malın borçlunun elinde bulunması ihtimalini incelediğimize göre, taşınır bir malı elinde bulunduran borçlu onun maliki sayılacak ve bunun sonucu olarak, alacaklı borçlunun elinde bulunan taşınır bir malı haczettirebilecek ve alacağının tahsili amacıyla paraya çevirtebilecektir.

Bir taşınır malı elinde bulunduran kimsenin onun maliki sayılır şeklindeki bu karine, karineye dayanan kimseyi ispat yükünden kurtarır[9]. Söz konusu karine borçlu ve dolayısıyla alacaklı lehine olduğundan, borçlunun elinde haczedilen taşınır bir mal üzerinde istihkak iddiasında bulunan davacı üçüncü kişinin bu karinenin aksini ispat etmesi, daha doğru bir ifadeyle, bu karineyi çürütmesi gerekir[10]. Zira söz konusu karine, aksi ispat edilebilen adi bir kanuni karine niteliğini taşımaktadır. Davacı üçüncü kişinin söz konusu karineyi nasıl çürütülebileceği ise İcra ve İflas Kanunu’nun m.97a,II hükmünde belirtilmiştir[11].

Öte yandan, bir taşınır malı elinde bulunduran kimsenin onun maliki sayılacağı hakkındaki karine (m.97a,I), trafik siciline tescil edilmiş araçlar bakımından uygulanamaz. Bir başka deyişle, taşınır bir mal niteliğini haiz olan aracı elinde bulunduran kimse onun maliki sayılmaz. Çünkü, 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu’nun 3176 s. K. değişik 20’inci maddesinin “d” bendine göre, tescil edilmiş araçların her türlü satış ve devirleri noterlerce yapılır; noterlerce yapılmayan her türlü satış ve devirler geçersizdir. Dolayısıyla, bu nitelikte bir satış ve devre dayanmayan kimse aracı fiilen elinde bulundursa bile onun maliki sayılmaz[12]. Borçlunun elinde haczedilen bir araç (örneğin otomobil) trafik sicilinde başka bir kişi adına kayıtlı ise, mülkiyet karinesi, aracı elinde bulunduran borçlu ve dolayısıyla alacaklı lehine değil, araç trafik sicilinde adına kayıtlı olan kişi lehinedir. Buna göre, bir taşınır malı elinde bulunduran kişi onun maliki sayılır şeklindeki karine, burada borçlu ve dolayısıyla alacaklı lehine değil, araç trafik sicilinde kendi adına kayıtlı olan ve istihkak davası açan üçüncü kişi lehine olacağından, ispat yükü, davacı üçüncü kişiye değil, davalı alacaklıya düşecektir[13]. Bu durum, m.97a,I hükmünde belirtilen karineye bir istisna teşkil etmektedir[14]. Bu nedenle, davalı alacaklı söz konusu aracın borçluya ait olduğunu ancak noterde yapılmış bir satış ve devir sözleşmesi ile ispat edebilecektir. Buna karşılık, haczedilen araç trafik sicilinde borçlu adına kayıtlı ise, mülkiyet karinesi borçlu ve dolayısıyla alacaklı lehine olacağından, ispat yükü davacı üçüncü kişiye düşecek ve davacı üçüncü kişi (araç kendi elinde haczedilmiş olsa bile), söz konusu aracın kendisine ait olduğunu ancak noterde yapılmış bir satış ve devir sözleşmesi ile ispat edebilecek, eğer ispat edemezse, icra mahkemesi üçüncü kişinin açtığı istihkak davasının reddine karar verecektir[15].

bb. “Borçlu İle Üçüncü Kişilerin Taşınır Bir Malı Birlikte Ellerinde Bulundurmaları Halinde Malın Borçlunun Elinde Sayılır”

            İcra ve İflas Kanunu’nun istihkak davasına ilişkin olarak getirdiği ikinci karine ise “haczedilen malı borçlu ile üçüncü kişinin birlikte elde bulundurması halinde, malın borçlunun elinde sayılmasıdır”. Söz konusu karineye göre, malın birlikte elde bulundurulması halinde, mal borçlunun elinde sayılacağından, bunun sonucu olarak, mülkiyet karinesi de borçlu lehine olacak, yani borçlu o malın maliki sayılacaktır (m.97a,I)[16]. Bir başka deyişle, bu ihtimalde de, malın sadece borçlunu elinde bulunması halinde olduğu gibi, mülkiyet karinesi borçlu ve dolayısıyla alacaklı lehine konulmuştur. Mal borçlunun elinde haczedilmiş sayılacağından ve dolayısıyla mülkiyet karinesi borçlu lehine olduğundan, istihkak davası açma ve ispat külfeti davacı üçüncü kişiye, yani malı borçlu ile birlikte elde bulunduran kişiye düşecektir[17]. Bir başka deyişle, taşınır bir malı borçlu ile birlikte elinde bulunduran üçüncü kişi, borçlu lehine konulmuş olan bu karinenin aksini ispat etmek, yani karineyi çürütmek durumunda kalacaktır[18]. Zira, bu karine de aksi ispat edilebilen adi bir kanuni karine niteliğindedir. İstihkak davası açan üçüncü kişi, bu karineyi m.97a,II hükmünde belirtilen şekilde çürütebilecektir[19]. Yani, hem malı ne suretle iktisap ettiğini hem de malın borçlunun elinde bulunmasını gerektiren hukuki ve fiili sebepleri ispat etmek zorunda kalacaktır[20]. Dolayısıyla, üçüncü kişi iddiasını ancak bu şekilde ispat edebilirse, karineyi çürütebilecek ve davayı kazanabilecektir (borçlu koca ile karısının birlikte ikamet ettikleri bir evde bulunan mallar borçlu koca elinde sayılıp haczedildiğinde, bu malların borçlu kocaya değil kendisine ait olduğu iddiasıyla istihkak davası açan kadın (üçüncü kişi), mülkiyet karinesinin aksini iddia ettiğinden, bu karineyi çürütmekle, yani malın kendisine ait olduğunu ve hangi hukuki ve fiili sebeple kocanın elinde bulunduğunu, ispat etmekle yükümlü olacak olması gibi)[21].

cc.”Birlikte Oturulan Yerlerdeki Mallardan Mahiyetleri İtibariyle Kadın, Erkek ve Çocuklara Aidiyetleri Açıkça Anlaşılanlar veya Örf ve Adet, Sanat, Meslek veya Meşgale İcabı Olanlar Bunların Sayılır”

Üçüncü karine, İcra ve İflas Kanunu m.97a,I cümle 3’de yer almakta olup “birlikte oturulan yerlerdeki mallardan mahiyetleri gereği kadın, erkek ve çocuklara aidiyetleri açıkça anlaşılanlar veya örf ve adet, sanat, meslek veya meşgale icabı olanlar bunların sayılır” şeklinde düzenlenmiştir. Maddeden de anlaşılacağı üzere taşınır bir malı borçlu ile üçüncü kişinin birlikte ellerinde bulundurmaları halinde, kural olarak mal borçlunun elinde sayılır. Fakat, kanun koyucu bu karineye, bir başka karine öngörmek suretiyle bir istisna getirmiştir. Yani, birlikte elde bulundurulan bir malın borçluya ait sayılmasına ilişkin karine, başka bir karine ile sınırlandırılmıştır.

İcra ve İflas Kanunu m.97a,I cümle 3’de öngörülen bu karinenin uygulanabilmesi bazı şartların gerçekleşmesine bağlıdır. Karinenin uygulanabilmesi, istihkak davasına konu olan malın borçlu ile üçüncü kişinin birlikte oturdukları yerde bulunan bir mal olması ön şartına bağlıdır. Eğer, mal birlikte oturulan yerde bulunan bir mal değilse, esasen bu malı borçlu ile üçüncü kişinin birlikte elde bulundurmasından söz edilemez. Kanun koyucu, birlikte elde bulundurma halini burada birlikte oturulan yerde bulunan mallara hasretmiştir. Borçlu ile üçüncü kişi arasında birlikte oturma halinin bulunup bulunmadığını, her somut olayın özelliğine göre icra mahkemesi takdir edecektir[22]. Bu anlamda olmak üzere örneğin, karı-kocanın birlikte oturdukları bir evde (müşterek ikametgâhta) bulunan mallar, birlikte oturulan yerde bulunan mallardan sayılır. Dolayısıyla, karinenin söz konusu olabilmesi için, öncelikle, borçlu ile üçüncü kişinin birlikte oturması gerekmektedir. Birlikte oturmadan söz edilemeyen hallerde karinenin uygulanma kabiliyeti bulunmayacaktır[23].

İkinci olarak, birlikte oturulan yerde bulunan malların, karineye vücut verebilmesi için a) ya bu malın niteliği gereği kadın, erkek veya çocuklara aidiyetlerinin açıkça anlaşılması, b) ya da örf ve adet, sanat, meslek veya meşgale gereği bu kişilere ait sayılması gerekir. Görüldüğü üzere burada iki ayrı faraziyeye yer verilmiş olup ön şartın gerçekleşmiş olması koşuluyla, “a” veya “b” şıklarında belirtilen ihtimallerden birinin gerçekleşmiş olması yeterlidir[24].

a) Kanunda öngörülen birinci faraziye bakımından belirtilmesi gereken iki önemli husus vardır. Öncelikle, birlikte oturulan yerlerde bulunan bir malın, kadın, erkek veya çocuklara ait sayılabilmesi bakımından malın niteliği önem taşımaktadır. Kanun, burada malın niteliğini esas almıştır. Buna göre, böyle bir malın söz konusu kişilere ait sayılabilmesi için, malın niteliğinin açıkça bu sonucu doğurması gerekir. Burada önemli olan husus, herhangi bir kuşkuya yer vermeyecek şekilde malın niteliğinden bunun anlaşılabilmesidir. Çünkü, kanun bu durumu belirtmek amacıyla “açıkça” tabirine yer vermiştir. Eğer bu husus açıkça anlaşılamıyorsa bu konuda bilirkişi incelemesi yaptırılabilir[25]. Bu nedenle, malın niteliğinden açıkça anlaşılamıyorsa, birlikte oturulan yerlerde bulunan bir mal, belirtilen kişilere değil, borçlunun elinde ve dolayısıyla ona ait sayılacaktır. İkinci olarak, kanun, malın niteliği gereği kimlere ait sayılacağını da belirtmiştir. Yani kişi bakımından da bir sınırlamaya yer vermiştir. Buna göre, mal niteliği gereği açıkça kadın, erkek veya çocuklara ait ise bunların sayılacaktır. Kanaatimizce, malın kendisine ait sayılacağı kişiler kanunda tahdidi olarak belirtilmiştir. Bunların dışında kalan kişiler bakımından karinenin uygulanması söz konusu olamayacaktır[26].

Bu açıklamalardan sonra, niteliği gereği kadın, erkek veya çocuklara aidiyetleri açıkça anlaşılan malların neler olabileceğine de kısaca değinmek gerekir.

Bu anlamda olmak üzere, örneğin, borçlu kocanın karısı ile birlikte oturduğu bir evde bulunan bilezik, küpe, kolye gibi ziynet (veya takı) eşyalarının[27]; kürk manto gibi kadına ait giysilerin (elbiselerin)[28]; yine dikiş makinesi gibi[29] kadınlar tarafından kullanılan eşyaların, niteliği gereği kadına ait olduğu söylenebilir. Fakat örneğin, televizyon, buzdolabı, çamaşır makinesi, elektrik süpürgesi, müzik seti, halı, kilim, koltuk, komidin, dolap, büfe gibi eşyaların niteliği gereği kadına ait olduğu söylenemez. Çünkü, bu eşyalar niteliği gereği kadına değil, evin ortak kullanımına tahsis edilmiş eşyalardır[30].

b) Kanunda öngörülen ikinci faraziye ise, birlikte oturulan yerlerde bulunan mallardan örf ve adet, sanat, meslek veya meşgale icabı olanların, bu kişilere (kadın, erkek veya çocuğa) ait sayılmasıdır.

Buna göre, eğer birlikte oturulan yerde bulunan bir malın, kadına, erkeğe veya çocuklara ait olduğuna ilişkin bir örf ve adet kuralı varsa, bu mal söz konusu kişilere ait sayılacaktır. Örf ve adet kurallarını, “bir toplumda sürekli tekrarlanma yolu ile yerleşmiş bulunan ve toplulukça uyulması zorunlu kabul edilen davranış kuralları” olarak tanımlamak mümkündür. Buna göre, örf ve adet niteliğindeki davranış biçimleri belli şartların gerçekleşmesi (ki bunlar, sürekli uygulanış ve genel inançtır) sonucu örf ve adet hukuku kuralı niteliğine dönüşürler. Örf adet kuralları, yöresel örf ve adet-yaygın örf ve adet; özel örf ve adet-genel örf ve adet; adi örf ve adet-ticari örf ve adet kuralları olmak üzere çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. İşte bu nitelikte bir örf ve adet kuralı malın yukarıda belirtilen kişilere ait olduğunu gösteriyorsa, mal o kişinin sayılır[31].

Örf ve adet gereğince bir eşyanın yukarıda belirtilen kişilere ait sayılması, uygulamada genellikle, evlenme ile kadının kocasının evine getirdiği eşyaları gösteren bir “çeyiz (cihaz) senedi” düzenlenmesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle, evlenme sırasında kadının kocasının evine getirdiği eşyaları belirtmek amacıyla düzenlenen çeyiz senedinde yer alan eşyaların, örf ve adet gereğince kadına ait olduğu kabul edilmektedir[32].

Birlikte oturulan yerlerdeki mallardan sanat, meslek ve meşgale icabı, kadına erkeğe ve çocuklara ait olanlar, bunların sayılır. Bu anlamda olmak üzere, az önce belirtilen kişiler resim, müzik, tiyatro ve sinema gibi belli bir sanatı icra ediyorlarsa, bu sanatı icra ederken kullandıkları şeyler bu kişilere ait sayılır[33].

Aynı şekilde, belli bir mesleğe sahip olan veya mesleki bir faaliyet niteliğinde olmamakla beraber, belli bir alanda meşgale sahibi olan, yani o işi kendisine uğraşı olarak seçen kişilerin, bu meslek veya meşgale gereği kendilerine ait olması gereken şeyler bunların sayılır. Örneğin, demir ticaretinin kadından çok erkeğe mahsus bir meşgale olması dolayısıyla bu işle ilgili malların erkeğe ait olduğunun kabulü gerekir[34]. Bu nedenle borçlu koca, dükkânındaki (ya da işyerindeki) bütün malları karısının üzerinde göstermek suretiyle mallarını hacizden kurtaramaz; dükkândaki malların kendisine ait olduğunu iddia eden borçlunun karısı, bu malların kocasına ait olduğu yolundaki karinenin aksini ispat etmekle yükümlü olacaktır (m.97a,II)[35]. Böylece, birlikte oturulan yerlerdeki mallardan niteliği gereği ya da örf ve adet, sanat, meslek veya meşgale icabı olanlar, kadın, erkek ve çocuklara ait sayılacaktır. Kanun burada, söz konusu kişiler lehine adi bir kanuni karine öngörmüştür. Fakat belirtmek gerekir ki, bu karine istihkak davasında yalnızca ispat yükünün kime ait olacağını belirlemeye yöneliktir[36]. Bir başka deyişle, birlikte oturulan yerde bulunan bir malın, örneğin borçlu kocanın borcundan dolayı haczedilmesi halinde, bu mal yine borçlunun elinde sayılacak, istihkak davası, bu malın niteliği gereği ya da örf ve adet, sanat, meslek veya meşgale icabı kendisine ait olduğunu iddia eden borçlunun karısı tarafından açılacaktır[37].

2. Karinelerin Çürütülmesi

İstihkak davası bakımından asıl önemli olan, karinelerin çürütülebilmesi için ispat edilmesi gereken olgulardır. Gerçekten acaba, istihkak davacısı neleri ispat etmek suretiyle karineleri çürütebilecek ve davayı kazanma olanağını elde edebilecektir?

 Kanun koyucu, istihkak davasında ispatın konusunu, yani davacının neleri ispat etmesi gerektiğini, İcra ve İflas Kanunu’nun m.97a,II hükmünde belirtmiş olup “istihkak davacısı malı ne suretle iktisap ettiğini ve borçlunun elinde bulunmasını gerektiren hukuki ve fiili sebep ve hadiseleri göstermek ve bunları ispat etmekle mükelleftir” şeklinde düzenlenmiştir.

Hükümden de anlaşılacağı üzere, davacının ispat etmesi gereken olgular, kanun tarafından açıkça belirlenmiştir. Bunun şu anlama gelecektir: İstihkak davacısı burada belirtilenleri ispat edemediği takdirde davayı kazanamayacağı gibi; hakim de söz konusu hususlar ispat edilmediği takdirde davanın ispatlandığını (sübuta erdiğini) kabul edemeyecektir. Aksi takdirde, kanuni ispat şartlarının gerçekleştiğinden söz edilemeyecektir[38].

Kanun, m.97a,II hükmünde, davcının iki hususu ispat etmekle yükümlü olduğunu belirtmiştir:

a. davacı, malı ne suretle ispat ettiğini ispat edecek,

b. malın borçlunun elinde bulunmasını gerektiren hukuki ve fiili sebep ve hadiseleri gösterecek ve bunları ispat edecektir[39].

Burada ispat edilmesi gereken hususlar birbirinin alternatifi değildir. Yani, davacı bu iki hususu birden (birlikte) ispat etmek zorundadır[40]. Bir başka deyişle, davacının sadece dava konusu malın kendisine ait olduğunu ispat etmesi yeterli olmayacak, buna ilaveten, bu malın borçlunun elinde bulunmasını gerektiren hukuki ve fiili sebep ve olayları da ispat etmekle yükümlü olacaktır[41]. Yani, bu iki aşamalı ispat şartını yerine getirmek zorunda kalacaktır.

İşte bu birbirini tamamlayan şartlar yerine geldiği takdirdedir ki, kanun, malın borçlunun elinde bulunmasına rağmen mülkiyetin üçüncü kişiye ait olduğunu kabul edebilmekte; ispatını istediği unsurlardan birinin ispat edilememesi halinde, diğer unsurun ispatının, borçlu lehine elde bulundurma durumunun mülkiyet bakımından ifade ettiği karineyi çürütmeye yetmeyeceğini ve uyuşmazlığın malı elinde bulunduran borçlu (ve dolayısıyla alacaklı) lehine çözüleceğini kabul etmektedir[42].